ừ 1901 đến nay, cứ
đến
mùa thu là các giải thưởng Nobel được công bố.
Đúng theo chúc thư của nhà phát minh Thụy Điển

Alfred Nobel (1833-1896) thì có tất cả 5
giải thưởng cho các thành tựu trong vật lý, hóa
học, y khoa hay sinh lý học, văn chương và hòa
bình thế giới. Từ 1969 trở đi, Sveriges Riksban
(Ngân hàng Đế chế Thụy Điển) còn góp quỹ thêm
cho một giải thưởng Nobel về kinh tế học nữa.
Nhưng từ trước đến nay không hề có một giải
thưởng Nobel cho toán học!

tại sao ko có giải nobel toán học?

Carl Friedrich Gauß (1777-1855)

Chuyện này đúng là
không ít người đã thắc mắc.
Mà cũng phải, chẳng phải danh ngôn Hy Lạp cổ đại
đã bảo "Thượng đế làm toán" sao? Carl Friedrich
Gauß cũng nói "Toán học là nữ hoàng của các môn
khoa học". Thôi thì cứ cho là Gauß có hơi
...thiên vị đi, nhưng chắc chắn không ai thực sự
quan niệm là toán học không phải là một ngành
khoa học quan trọng đâu. Có thể là không ai hết
...ngoài Alfred Nobel ra! Ngày nay nhiều người
nghiên cứu tiểu sử Nobel cho đây chính là nguyên
nhân tại sao ông ta không đoái hoài tới toán học
trong chúc thư của mình. Ngay cả hội đồng giải
thưởng Nobel từ lâu cũng coi đó là lý do chính
thức giải thích chuyện này. Xét về thân thế
Alfred Nobel thì cũng có thể dễ dàng chấp nhận
chuyện này: Nobel tuy là một nhà sáng chế tài
ba, nhất là về hóa học (ông có hơn 350 bằng sáng
chế) nhưng chỉ đi học đến năm 16 tuổi và những
năm cuối chỉ học tư ở nhà, chủ yếu là với nhà
hóa học Nga Nikolai Zinin, người mà chắc đã dẫn
ông vào ngành này. Nobel không theo học đại học
ở đâu cả mà chỉ làm việc và nghiên cứu trong cơ
xưởng và phòng thí nghiệm. Thời đó (nửa sau thế
kỷ 19) người ta khám phá về hóa học rất nhiều,
nhưng phần lớn đều dựa vào thực nghiệm mà chưa
cần gì đến cơ sở khoa học. Xem lại các sáng chế
của Nobel, người ta thấy ông rất am tường các
loại nguyên liệu, hóa chất và nhất là có trực
giác nhạy bén trong lúc nghiên cứu, nhưng về
toán học thì chỉ áp dụng nhiều lắm là phép tam
suất thôi. Có thể mà vì vậy ông đã không cảm
thấy cần thiết có một giải thưởng cho toán học
chăng?
Các giai đoạn li kìGiai thoại được
biết đến nhiều nhất thì có liên
quan đến thêm một nhà toán học khác nữa. Đó là
cô Sofja Kowalewska, nữ toán gia người Nga mà
sau này nhờ Mittag-Leffler vận động đã trở thành
nữ giáo sư toán đầu tiên ở Trung và Bắc Âu. Theo
đó thì Nobel rất ái mộ Kowalewska nhưng - cũng
vì Mittag-Leffler! - mà không lọt vào mắt xanh
của cô. Từ đó mà ông đâm hận tất cả các nhà toán
học và dĩ nhiên không khi nào chịu lập một giải
thưởng cho khoa này. Theo nghiên cứu mới nhất về
Mittag-Leffler (của Arild Stubhaug, Springer sắp
xuất bản) thì quả thật cả ba có quen biết nhau,
nhưng dựa theo thư từ giữa Mittag-Leffler và
Nobel thì Nobel đã không sốt sắng gì mấy trong
việc giúp đỡ tài chính cho Kowalewskaja, sau này
còn từ chối hẳn nữa. Và cũng không có chứng cớ
gì để nói rằng Mittag-Leffler có liên hệ gì khác
với Kowalewskaja ngoài sự ngưỡng mộ tài năng của
cô. Và Kowalewskaja cũng không phải nữ khoa học
gia duy nhất được Mittag-Leffler ủng hộ: khi hội
đồng Nobel định trao giải vật lý cho Pierre
Curie (và Becquerel) năm 1903 thì chính
Mittag-Leffler đã viết thư cho ông này, bảo phải
ghi lại công lao của bà
Marie
Curie để ông cùng
nộp lên. Trong khi đó Lars H. Hormander (một nhà
toán học lớn của Thụy Điển, được huy chương
Fields năm 1962 cùng John Milnor) thì cho rằng
Mittag-Leffler và Nobel không thật sự quen biết
nhau gì hết (Mathematical Intelligercer 7(3)
1985).





giải thưởng nobel và toán học
Cho dù vì sao đi
nữa thì không có giải Nobel
toán học vẫn là một thiệt thòi lớn cho toán học.
Một giải thưởng như vậy không chỉ đem lại số
tiền thưởng to tát có thể giúp đỡ nhiều cho các
nhà toán học tài năng rảnh rang nghiên cứu mà
còn đem lại cơ hội phổ biến toán học trong quần
chúng nữa. Thực vậy, nhờ giải thưởng này mà báo
chí, truyền thanh, truyền hình ít nhất cũng gây
cho mọi người có dịp ít nhiều quan tâm đến khoa
học, và nhất là toán học xưa nay vẫn không được
ưa chuộng cho lắm nữa. Bạn nào có đọc qua quyển
sách nhỏ của G.H. Hardy (A Mathematician's
Apology - Lời xin lỗi của một nhà toán học,
1940) thì sẽ cảm thấy sự cay đắng của những
người sống và làm việc với toán học. Những cái
đẹp, những cái hay - đó là chưa nói đến những
đóng góp cho các ngành khoa học hay kỹ thuật
khác - người ngoài ít ai biết đến hay hiểu được,
cho nên hầu như chẳng ai màng tới. Ngược lại, tự
bảo mình là dốt toán lại có thể gây thiện cảm
với người khác nữa!
Nhưng không có giải
Nobel cho toán học hoàn toàn
không có nghĩa là các nhà toán học không được
giải Nobel! Năm 1998 giải Nobel hóa học trao cho
John Pople (cùng với Walter Kohn) vốn là một nhà
toán học nhưng nghiên cứu về hóa học lượng tử
(bằng phương pháp toán học). Trước đó 1994 John
Nash (mấy năm trước được Hollywood quay phim
"A
beautiful mind" với Russel Crowe đóng vai
ông)
cũng nhận giải Nobel kinh tế học do những thành
tựu về lý thuyết trò chơi. Và mới tháng trước
đây Robert J. Aumann, một nhà toán học gốc Do
thái cũng nhận giải Nobel kinh tế học (cùng
Thomas C. Schelling) về công trình nghiên cứu về
sự xung đột và hợp tác (cũng nằm trong lý thuyết
toán học về trò chơi). Đây là chỉ vài thí dụ
minh họa thôi, chắc chưa đầy đủ lắm đâu.


Các giải thưởng khác về toán học




Còn trong toán học thì chắc các bạn đã nghe qua
huy chương
Fields mà người ta thường coi như giải
Nobel cho toán học, đề xướng bởi nhà toán học
Canada John C. Fields, tiếc rằng ông mất trước
khi hai huy chương Fields đầu tiên được trao.
Sinh thời là bạn thân của Mittag-Leffler, ông
cũng vận động và gây quỹ rất nhiều cho toán học,
noi theo gương Mittag-Leffler (năm 1895 đã trao
hết gia sản cho một hiệp hội thành lập viện toán
Mittag-Leffler) ông cũng cố công xây dựng Royal
Canadian Institute thành một trung tâm nghiên
cứu khoa học. Quỹ Fields không nhiều (khi mất
Fields chỉ để lại 47 ngàn đô la Canada để góp
vô) nên ban đầu chỉ có 2 huy chương, trao 4 năm
một lần vào dịp Đại hội toán học quốc tế cho các
nhà toán học dưới 40 tuổi. Từ 1969 người ta thêm
vào hai huy chương nữa, cho nên từ đó có thể có
đến 4 người được trao huy chương này. Và cũng
như có khi giải Nobel vẫn trao cho một nhà toán
học, năm 1990 huy chương Fields đã được trao cho
, một nhà vật lý mà công trình
nghiên cứu về thuyết siêu sợi (superstring
theory) đã có nhiều đóng góp lớn cho toán học.



Huy chương Fields khác với
giải Nobel ở chỗ hạn
chế tuổi, phần lớn do muốn khuyến khích các
luồng nghiên cứu mới và các nhà toán học trẻ.

Huy chương Fields
khác với giải Nobel ở chỗ hạn
chế tuổi, phần lớn do muốn khuyến khích các
luồng nghiên cứu mới và các nhà toán học trẻ. Từ
năm 1978, Wolf Foundation (khởi xướng bởi
Ricardo Wolf (1887-1981), một người Đức gốc Do
thái đã tặng góp 10 triệu đô la Mỹ) lập ra giải
thưởng Wolf về toán học (Wolf Foundation Prize
in Mathematics) để tuyên dương thành quả cả cuộc
đời nghiên cứu của các nhà toán học tên tuổi.
Mới đây nhất còn có giải thưởng Abel, một giải
thưởng lớn đặc biệt dành cho toán học mà chính
phủ Na Uy lập ra để bù đắp sự thiếu sót của giải
Nobel. Niels Henrik Abel (1802-1829) là một
thiên tài toán học người Na Uy, không may mất
rất sớm. Thật ra là từ 1902, để kỷ niệm 100 năm
ngày sinh của Abel, một nhà toán học lớn khác
của Na Uy là Sophus Lie đã đề nghị lập ra giải
thưởng này. Nhưng vì tình hình chính trị (thời
đó Na Uy vẫn thuộc Thụy Điển) và tài chính, phải
100 năm sau nữa chuyện này mới thành hiện thực.
Giải này với số tiền thưởng gần 1 triệu Mỹ kim,
đến nay đã trao cho Jean-Pierre Serre năm 2003
(về các công trình nghiên cứu có tính cách định
hướng cho hình học đại số, hình học topo và lý
thuyết số), Sir Michael Atiyah và Isadore M.
Singer năm 2004 (công trình tiêu biểu là định lý
về chỉ số Atiyah-Singer, kết hợp hình học topo
đại số, hình học vi phân và giải tích học, và
dựng cơ sở cho nhiều lý thuyết vật lý hiện đại),
và Peter D. Lax năm 2005 (lý thuyết và ứng dụng
phương trình vi phân).

Ngoài ra còn các giải thưởng toán học quan trọng
nữa là giải

Rolf Nevanlinnadành cho toán học
ứng dụng (lập ra từ 1982, cũng như huy chương
Fields, được trao 4 năm một lần vào dịp Hội nghị
toán học quốc tế)

Giải thưởng của học viện Clay
(Clay Research Award, trao hàng năm cho các khám
phá toán học có tính cách đột phá, năm 2004 về
tay nhà toán học trẻ tuổi Việt Nam là Ngô Bảo
Châu và thày của anh là Gérard Laumon) và giải
Carl Friedrich Gauß dành cho các ứng dụng của
toán học trong những khoa học khác (sẽ trao lần
đầu tiên trong năm mới này).



Đó là những giải thưởng định kỳ, ngoài ra còn
phải kể đến các giải thưởng cho các bài toán
thiên niên kỷ (Millennium Prize Problems cũng do
học viện Clay đề xướng) như
giả thuyết
Riemann về các nghiệm của hàm số zeta,
phỏng định
Hodge,... (tất cả 7 bài toán, lời giải
cho mỗi bài được treo giá khá tương xứng là 1
triệu Mỹ kim). Cạnh đó còn phải kể bài toán về
phỏng định
Goldbach (mọi số tự nhiên chẵn lớn hơn 2
đều là tổng của 2 số nguyên tố, đưa ra từ 1742)
cũng được treo giải thưởng là 1 triệu Mỹ kim (do
nhà xuất bản Faber&Faber bên Anh đề xuất, tiếc
rằng thời hạn tháng 4 năm 2002 đã qua mất mà vẫn
chưa ai giải được! Không chừng lại có người sắp
treo giải mới).



Mrone_kullove